جايگاه زن در ايران پيش از اسلام
جايگاه زن در ايران پيش از اسلام
جايگاه زن در ايران پيش از اسلام
نويسنده:اقدس فاتحى
هان اى مردم! همانا ما شما را از يك زن و مرد آفريديم و شما را به هيئت اقوام و قبايلى در آورديم تا با يكديگر انس و آشنايى يابيد. بىگمان گرامىترين شما در نزد خداوند پرهيزگارترين شماست كه خداوند داناى آگاه است.»(1)
آئين مقدس اسلام، به عنوان كاملترين دين و جامعترين شريعت، همواره بر اين نكته تأكيد مىكند كه جامعه انسانى از زن و مرد تركيب يافته است و زن و مرد از يك گوهر، خلق شدهاند. بر اساس تعاليم عاليه اسلامى، هيچ يك از «مرد بودن» و «زن بودن» مايه شرافت، برترى و يا افتخار نيست. هيچ كس بر هيچ كس فضيلت و برترى ندارد جز به واسطه تقوا و پاكدامنى. سخن از مقام و مرتبه زن است در گذشتههاى بسيار دور. در هزارههاى پيشين، زنِ ساكن نجد و فلات ايران، يا زنِ عصرِ ماقبل تاريخ، پيش از ورود آرياها، حتى در ده هزار سال پيش از ميلاد مسيح، با توانايىهايى كه در مسائل اقتصادى، خانوادگى، اجتماعى و دينى دارد، همواره با مردان و يكسان با آنان، از مواهب طبيعت خداداد بهرهمند بوده است. او كشفكننده آتش است، نخست اوست كه با جستجو در دشت و كوه مىتواند ريشههاى خوردنى گياهان و ميوهها را پيدا كند، گياهان و دانههاى آنها را شناسايى كند و از فصل
رويش و رشد گياهان مختلف آگاه شود. اين زن است كه در اطراف زمينهاى رسوبى خيمههاى محل سكونت خود و افراد قبيلهاش، نخستين تلاشها و مساعى را در باب كشاورزى به عمل مىآورد. در دوره نئوليتيك يا نوسنگى، زن سازماندهنده امور توليد و ادارهكننده كارهاى قبيله و خانه است. او به مقام روحانيت مىرسد و واحد خانواده به او تعلق دارد. در جامعه مادرسالار ماقبل تاريخ نجد ايران، طايفه تا آنجا گسترش پيدا مىكند كه به دودمان مادر وابسته باشد.(2)
اين شوهر است كه وارد خانواده زن مىشود. زن در امر چارهانديشى براى رفع مشكلات، موجودى نيرومند بوده است. ساعات درازى را به انجام كارهاى دشوار مىپرداخته و حتى در راه حفظ جان فرزندان قبيلهاش، تا سر حد مرگ با متجاوزين مىجنگيده و مقاومت مىكرده است. زن علاوه بر آوردن فرزند، توزيعكننده غذاى افراد قبيله و خانواده است. او نظمدهنده قبيله خود است و مىتواند داور و فرمانروا هم باشد.
در اوايل هزاره سوم پيش از ميلاد در نجد ايران زن مىتواند فرمانده جنگجويان قبيلهاش باشد كه از آن جمله مىتوانيم به طايفه گوتى در دره كوههاى كردستان اشاره كنيم. تا عصر پدرشاهى، زن عنصر برتر و سازنده تمدن و فرهنگ اجتماعى بشر است. انديشه و ابتكار زن بود كه در مواقع بارانهاى سيلآسا و آفتاب سوزان، منزلگاه و سرپناه مىساخت و مسئوليت نگهدارى نوزاد و كودك او را به انجام اين مهم وا مىداشت. افروخته نگه داشتن آتش اجاق، جمعآورى غذا و دباغى پوست جانوران، به عهده زن بوده است و برخى احتمال مىدهند كه سخن گفتن و ابداع واژگان براى انتقال مفاهيم مجرد، به وسيله زنان پايهگذارى شده است، چون زنان به سخن گفتن با كودكان و ايجاد ارتباط با افراد قبايل ديگر، نياز بيشترى داشتند. از همين روست كه در تمام فرهنگها و زبانها، زبان گفتگو را زبان مادرى مىگويند. در آن هنگام كه مرد در قرنهاى متمادى به طور دائم، با روشهاى كهن و ابتدايى خود به شكار حيوانات اشتغال داشت، زن هنرهاى خانگى بسيارى را ايجاد كرد.
فنون ريسندگى، پارچهبافى، دوخت و دوز و سبدبافى را زن به وجود آورد. در اواخر هزاره چهارم قبل از ميلاد، زن فن سفالگرى و ساختن ظروف و كوزهها را به ارمغان مىآورد. هر چند كه اطلاعات محققان در باره دين بوميان ساكن نجد ايران، پيش از آمدن آرياها، بسيار ناچيز است، با اين حال كشفيات باستانشناسى نشان مىدهد كه در ميان اين قبايل ماقبل تاريخ، تعداد زيادى از پيكركهاى كوچك متعلق به الههها را يافتهاند و همين كشفيات به باستانشناسان اجازه مىدهد كه بگويند انسانهاى ساكن نجد ايران در هزارههاى نخستين پيش از ميلاد چه اعتقادات و باورهايى داشتهاند.
زن بومى ساكن نجد ايران و عيلام بينالنهرين، نه تنها در زمين، بلكه در آسمان هم قدرت داشته است. مجسمه الههها بر فراز بلندترين عبادتگاهها بوده است. بر خلاف برخى از مصريان باستان كه مىپنداشتند منشأ حيات، مذكر است بوميان فلات ايران، منبع زندگانى را مؤنث مىدانستند.(3)
در نجد ايران، قوام يك طايفه به زن بودن است و در نتيجه، انديشه، عاطفه، تدبير و فكر او براى اقتصاد و سياست بسيار تعيينكننده و حائز اهميت بوده است. بررسى حكاكىها و حجارى صخرهها و نقاشىهاى روى ديوارها و پيكرههاى كشفشده از عصر پارينه سنگى، باستانشناسان را به اين نتيجه مىرساند كه نقش و اهميت زنان، محورى و مركزى بوده است و نقش مردان در آن دوران، حاشيهاى؛ و زمانى اين نتيجه گرفته شد كه ديرينهشناسان، سمبلهاى زنانه را در نقاط مركزى غارها و سمبلهاى مردانه را در نقاط پيرامونى غارها يافتند.
در بخش ديگرى از سرزمين ايران، در هزاره سوم پيش از ميلاد در منطقه عيلام بينالنهرين، نيز نظام مادرسالارى حاكم بوده است. در اين منطقه نيز الههها در رأس خدايان عيلام پرستش مىشدهاند. از جمله الهه شهر شوش، مركز عيلام و الههاى ديگر در كوههاى شرقى انشان و الهه ديگرى كه پرستشگاه او در نزديكى بوشهر كنونى بوده است. به جز الههها، فرشتگان مؤنث ديگرى نيز در ايلام وجود داشته است از جمله الهه پيروزى. در ميان طبقه كاهنان كه نفوذ زيادى در دربار داشتهاند، كاهنههايى نيز بودند كه دختران معبد ناميده مىشدند. قوانين اجتماعى حاكم بر عيلام، در هزارههاى دوم و سوم قبل از ميلاد نشان مىدهد كه زنان مىتوانند به عنوان شاهد در دادگاه حضور يابند(4) و گاه آنها تنها وارث هستند و در اسناد واگذارى اموال علاوه بر مردان، نام زنان نيز به چشم مىخورد.
زن در نزد اقوام هند و اروپايى باستان نيز موقعيت برترى دارد، به ويژه در زمانهايى كه
اقتصاد كشاورزى بر آن جوامع حاكم است. جوامع هند و اروپايى هم، مادرسالار هستند و معتقدند كه نسل از طريق مادر بقا مىيابد. در آسياى غربى به آثارى از جوامع مادرسالار برمىخوريم. علاوه بر نجد ايران، تا حدود سند و همچنين تا آسياى صغير و در بخشهايى از مصر، نظام مادرسالارى، نظام مشتركِ حاكم بين همه جوامع نامبرده است.
از مشخصات بارز فرهنگ هند و اروپاييان بسيار كهن در هزاره چهارم قبل از ميلاد مسيح كه در سرزمين گستردهاى كه بين رودخانه ينىسئى تا شمال غربى درياى سياه امتداد دارد، حتى نشانهايى از زنسالاربودن مىتوان يافت. در گورهايى كه از آنها كشف شده، صورت زنها به سمت مشرق و صورت مردها به سمت مغرب بوده است. واژه «زن» به معنى «زادن» و واژه مرد به معناى «مردن» بوده است.(6)
زن به عنوان عنصر زاينده، با طلوع خورشيد مناسبت پيدا مىكند و مرد به عنوان عنصرى كه نقش او در زادن نامعلوم است و با مرگ خود نابود مىشود، روى به سويى دارد كه خورشيد در آن غروب مىكند. پس در جوامع هند و اروپايى نيز در 4000 سال پيش از ميلاد مسيح، تبار از راه مادر حفظ مىشده است.
اين مهاجرتهاى عظيم و نفوذ آنها در مناطق كوچ، ناگهانى و يك باره نبود و بلكه تدريجى بوده و طى چندين قرن به طول انجاميده است. دين آرياهاى باستان، پرستش قواى طبيعت بوده است. از خدايان محبوب و مورد علاقه آرياها، پيش از آمدن اشو زرتشت، مهر (ميثره يا ميترا) بوده است. پرستش ميترا مورد علاقه شبانان و جنگاوران بود. او ربالنوع جنگ و ضامن عهد و پيمان بين قبايل بود. اين قبايل پرستش مهر را با زندگى قبيلهاى، گلهدارى و چوپانى بيشتر سازگار مىدانستند و قربانىهاى خونينِ چهارپايان، به ويژه اسب و خوردن مايعات سكرآور و مدهوشكننده و انجام اعمال
جادوگرى در ميان كاهنان و مغان آريايى كه رؤساى روحانى اين قبايل بودند، بسيار رواج داشت. كاهنان و جادوگران مانع تحول زندگى آرياها به شرايط جديد بودند و به همين دليل هم اين قبايل بر اثر نداشتن زمين، دائما در حال نزاع بودند.(7)
بنا بر تعليمات زرتشت، پرداختن به كشاورزى و پاكيزه نگهداشتن آب و خاك و آباد كردن زمين در اين آئين، امرى بسيار پسنديده بود و اهورا مزدا به آن فرمان مىداد. اما تعاليم زرتشت و عقايد او با مخالفت مغان (كاهنان و جادوگران) روبهرو شد. زرتشت براى گسترش و تبليغ عقايد خود به نزد يكى از اميران محلى شرق به نام «كى گشتاسب» رفت و دعوت خود را به او عرضه كرد. نخست گشتاسب تحت تأثير بدگويى مغان، از پذيرش آئين او سر باز زد اما سرانجام با ديدن معجزهاى از او (شفابخشيدن اسب گشتاسب) خود و همسرش هوتوس و پسرش اسفنديار و ساير اعضاى خانواده و سپاهيان به او ايمان آوردند.(9)
در حدود هزار سال پيش از ميلاد مسيح كه شاخه ايرانى اقوام هند و اروپايى براى گريختن از سرما و يخبندانهاى طولانى دشتهاى اوراسى (جنوب روسيه) و يافتن مناطقِ حاصلخيزتر براى سكونت و مأوا، به نجد ايران سرازير و در آنجا مستقر مىشوند با فرهنگ و تمدن سكنه بومى نجد ايران و تمدن عيلام در دشت بينالنهرين آشنا مىشوند. همان طور كه قبلاً اشاره شد، زندگى و اقتصاد اقوام اخيرالذكر نيز بر مبناى
كشاورزى بوده است. بر اثر همنشينى و مجاورت با ساكنان بومى فلات ايران، تجديد نظر و تعديل بيشترى در زندگى و باورهاى آرياها پس از مهاجرت به وجود آمد. چنانچه اعتقاد به فرشته مؤنث موكل بر آبها (آناهيتا) در آئين زردشتى رواج مىيابد.
«اهورا مزدا، روان را به كالبد نخستين زن و مرد، مشى و مشيانه بدميد و آنها جاندار شدند و به آنها گفت شما تخمه بشر هستيد، شما پدر و مادر جهانيد، به شما موهبت كاملانديشى بخشيدهام، پس نيك بگوييد، كار نيك كنيد و ديوان و خدايان دروغين را نستاييد.»(11)
و در بخش گاهان از يَسناى اوستا، زرتشت مىسرايد:
«اى مزدا اهورا! به درستى مىگويم، هر كس چه مرد، چه زن، در پرتو انديشه نيك، بورزد آنچه را كه تو بهترين كار شناختهاى، از پاداش فرشته موكل بر راستى و عدل و نيز از شهريارى مينوى (آن جهانى آسمانى) برخوردار خواهد شد.»(12)
و در ارداويرافنامه چنين مىخوانيم:
«پس ديدم روان مردى و زنى كه زبانشان را بريده بودند. پرسيدم اين تنها چه گناهى كردند كه روان آنها چنين پاد افره گران را تحمل مىكند؟ سروش اهلا (پارسا) و ايزد آذر گفتند اين روان آن مرد و زن دِروُنَد (پليد) و بد كُنش است كه در ميان زندگان، سخن دروغ و ناراست، بسيار گفتند.»(13)
نمونههايى كه ذكر شد، شواهدى بود بر تساوى مقام زن و مرد در انگارههاى كيشِ زرتشتى.
و اين نشاندهنده آن است كه زنان نيز مانند مردان در كارهاى اجتماعى و اقتصادى شركت دارند.(14)
بايد اذعان كنيم كه در سراسر تاريخ ايران پيش از اسلام، زن همواره به سايه تاريكِ تاريخ رانده شده است. در عهد هخامنشى و در عصر پارتيان اشكانى، گاه ما شاهدختى را مىبينيم كه لَختى سيماى مظلومانه خود را نشان مىدهد تنها براى اينكه «وجهالمصالحه» دو دشمن قرار بگيرد و به ازدواجى اجبارى با دشمن تن در بدهد. در زمان پارتيان اشكانى مقام زن تنزل پيدا مىكند و زنان در قسمت اندورنىِ خانههاى نجباى پارتى زندگى مىكنند كه با قسمت بيرونى تفاوت داشت. به طور كلى، مقام زن در نزد پارتيان، پستتر از مقام زن در نزد پارسها و مادها مىباشد.(15)
در باره مقام زن در عهد ساسانيان، ما با نظرات متفاوتى مواجه مىشويم و اين تضاد از آنجا ناشى مىشود كه در گذر زمانه، به تدريج تحولات و تغييرات كلى و ريشهاى در تمام شؤون زندگى اجتماعى و خانوادگى و اقتصادى دوره ساسانى صورت مىگيرد. بارتلومه، شرقشناس آلمانى مىگويد: در عهد عتيق و قديمىتر ساسانى، زن شخصيت حقوقى ندارد و به هيچ وجه صاحب حق به شمار نمىرود و جزو اشياء به شمار مىآيد. به عنوان نمونه چيزى به نام «ازدواج استقراضى» وجود داشته است كه به موجب آن مرد مىتوانست زن خود را حتى بدون رضايت زن، مجددا به مرد ديگرى شوهر بدهد.(16)
بنا بر قوانين عهد عتيق ساسانى، زن اشرافى و زن غير اشرافى از هر حيث تحت حكومت و قيمومت مرد است. تعاليم دختران، فقط به خانهدارى محدود مىشد. زن در عهد عتيق ساسانى، برده و تسليم «كَذَگ خُوَداى» يا رئيس خانوار است. او به هيچ وجه حق معامله يا داد و ستد تجارى و اقتصادى را ندارد. در سنتهاى عهد عتيق، داشتن پسر، وسيله سعادت دنيوى و اخروى را فراهم مىسازد، ولى داشتن دختر هيچ اهميت و فضيلتى ندارد. اگر كسى پسرى نداشت، براى او بسيار مشكل بود كه بتواند از پل چينوَت عبور كند پس بايد لااقل براى خود پسرخواندهاى انتخاب كند. در سنت عهد عتيق ساسانى، حتى تمام اعمال نيكوى زن به حساب شوهر نوشته مىشود. اما بعدها در عهد جديد ساسانى، زن داراى حقوق مسلّمى شد كه تا حدودى قوانين عهد عتيق را منسوخ و تعديل كرد. زن در عهد جديد ساسانى به موجب يك سند قانونى مىتواند در اموال مرد شريك باشد.(17)
ازدواج به وسيله يك واسطه، صورت مىگيرد، مهر تعيين مىگردد و آنگاه شوهر مبلغى را به زن مىپردازد. اگر بعدها معلوم مىشد كه زن عقيم است، شوهر مىتوانست مجددا آن پول را از او بگيرد. زن مىتوانست نسبت به طلاقى كه بدون رضايت او انجام شده، اعتراض داشته باشد، بدين صورت همه مالى را كه شوهر به او داده است، مىتوانست براى خودش نگه دارد.(18)
1ـ ازدواج پادشازن: دوشيزهاى با رضايت پدر و مادر به خانه شوهر مىرفت. اين خانم در منزل شوهر از همه امتيازات برخوردار بود و فرزندانى كه مىآورد، در اين جهان و آن جهان از آنِ خودش بود و شوهرِ چنين زنى حق نداشت بدون رضايت او زن ديگرى اختيار كند مگر در مواردى كه بر طبق شريعت زردشتى مجاز شناخته مىشد. البته معلوم نيست كه هر مرد، چند پادشازن مىتوانسته داشته باشد. ظاهرا تعدد زوجههاى مرد به نسبت استطاعت او بود و مردان كمبضاعت، بيش از يك زن نداشتهاند. مرد مىبايست مادامالعمر، پادشازن (كَذَگْ بانوگ) را نان دهد و از او نگهدارى نمايد و نفقه زن، جزو ديون مرد بوده است.
2ـ ازدواجِ اِوَگْزن: دخترى كه يگانه فرزند پدر و مادرش بود، وقتى شوهر مىكرد او را اِوَگْزن مىناميدند و نخستين پسر آن زن، به پدر و مادر آن زن تعلق مىگرفت و نام خانوادگى آن زن به اين فرزند پسر داده مىشد تا اجاق خانواده پدر دختر خاموش نشود.
3ـ ازدواج چَكَرْزن: اگر زن بيوه بعد از مرگ شوهرش، با مرد ديگرى ازدواج مىكرد، معتقد بود كه اين زن به چاكرى شوهر اول، به خانه شوهر دوم رفته است.
4ـ ازدواج خودسرزن: اگر دخترى، بدون اجازه پدر و مادر و يا قيّم، شوهر مىكرد، امتيازاتى را از دست مىداد و از پدر و مادر ارث نمىبرد مگر اينكه پس از مدتى، رضايت بعدى پدر و مادر را جلب كند و آنگاه به مرتبه پادشازن برسد.
5ـ ازدواج سَتَرْزن: اگر مردى زن نگرفته يا بدون فرزند مىمرد، خويشان وى به دوشيزهاى جهيزيه مىدادند و او را قبل از شوهر دادن به نكاح مرد متوفى در مىآوردند و شرط اين نكاح چنين بود كه آن دوشيزه و شوهر آينده او دستكم يكى از فرزندان خود را به نام مرد متوفى كنند.(19)
از سرودههاى فردوسى در شاهنامه اين نتيجه به دست مىآيد كه از ابتداى تاريخ يعنى از دوران پادشاهى جمشيد و فريدون، زنان ايران «پوشيده روى» بودهاند چنان كه در گرفتار شدن دو خواهر جمشيد به دست ضحاك، مىگويد:
سنت ملى ايران باستان، بر اين اساس استوار بوده كه زنها و مردهاى غير محرم با يكديگر اختلاط نداشته باشند. در تصوير يكى از قطعات فرش كشفشده در تپه پازيريك در دامنه كوه آلتائى 19 كيلومترى مرز مغولستان كه در سال 1328 خورشيدى در كاوشهاى باستانشناسى به وسيله هيئت علمى روسى به دست آمده دو خاورشناس (آقايان بارنت و داتسون)، رؤساى هيئت بريتانيايى مىنويسند: «نقش روى هر مربع صحنهاى است مشتمل بر تصوير دو ملكه كه چادر بر سر دارند و مراسم مذهبى را انجام مىدهند، اين گونه صحنهها بر روى نقوش مهرهاى پارسى عهد هخامنشى ديده شده است.»
در خصوص حجاب نكتههاى ديگرى نيز وجود دارد كه يادآورى آن لازم است:
به طورى كه از اوستا و كتابهاى ديگر دينى ايرانيان باستان و مندرجات آنها و نيز اندرزنامههاى دينى و اخلاقى گوناگونى كه وجود داشته، استنباط مىشود هر چند كه رعايت حجاب در هيچ يك از دورههاى ايران پيش از اسلام تكليف و دستور دينى نبوده است اما جامعه ايرانى از دورانهاى باستان، حفظ حجاب و «پوشيدهرويى» را يك نوع وظيفه اخلاقى و سنتى مىدانستهاند كه رعايت آن به تدريج جزو سنن ملى و وظيفه اخلاقى جا افتاده و پايدار مانده است.
علاوه بر اين سنت ملى، پايه زندگانى خانوادگى جامعه ايرانى، هميشه بر اين استوار بوده كه زنها با مردها آميزش نداشته باشند و طرز زندگى در خانهها هم به صورت بيرونى و اندرونى بوده است و اگر مىبينيم كه در شاهنامه اغلب نام «پسِ پرده» برده مىشود، بيشتر منظور همين بوده است:
پَسِپرده تو يكى دختر است
شنيدم كه تخت مرا درخور است(20)
در مجموع، حقوق زن در دوران پيش از اسلام، كارنامه درخشانى نداشته است. در ايران قبل از اسلام، تضاد و اختلاف طبقاتى وجود داشته و در زمان ساسانيان بر رعايت نظم و سيستم طبقاتى شديدا تأكيد مىشده است. مردم در جامعه ساسانى، به چهار طبقه روحانيان، جنگاوران، كشاورزان و پيشهوران تقسيم شده بودند و افراد هر طبقه ملزم بودند كه فقط با اعضاى طبقه خودشان ازدواج كنند. هر چند اكثريت تودههاى مردم، چه مرد و چه زن، هر دو بردهوار زندگى مىكنند و ستمكش و بينوا در آتش بيداد طبقاتى مىسوزند، اما باز هم اين زن است كه سهم بيشترى از نامرادىها، ناگوارىها و اسارتها را به دوش مىكشد. بعضى از مورخان سعى كردهاند كه سلطنت پوراندخت و آذرميدخت را در اواخر عهد ساسانى نشانى از جاه و مقام و منزلت زنان برشمارند، اما اكثر صاحبنظران، نابسامانى و مغشوش بودن وضعيت عامه زنان را مد نظر دارند.
همانا مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان مؤمن و زنان مؤمن، مردان اهل طاعت و عبادت و زنان اهل طاعت و عبادت، مردان راستگو و زنان راستگوى، مردان صابر و زنان صبرپيشه، مردان خداترس و خاشع و زنان خداترس و خاشع، مردان مسكيننواز و زنان خيّر، مردان روزهدار و زنان روزهدار، مردان خوددار از تمايلات حرام و زنان باحفاظ و باعفت، مردانى كه بسيار ياد خدا مىكنند و زنانى كه بسيار ذكر خدا مىگويند، براى همه آنها، خداوند مغفرت و پاداش بزرگ، مهيا ساخته است.»
آئين مقدس اسلام، به عنوان كاملترين دين و جامعترين شريعت، همواره بر اين نكته تأكيد مىكند كه جامعه انسانى از زن و مرد تركيب يافته است و زن و مرد از يك گوهر، خلق شدهاند. بر اساس تعاليم عاليه اسلامى، هيچ يك از «مرد بودن» و «زن بودن» مايه شرافت، برترى و يا افتخار نيست. هيچ كس بر هيچ كس فضيلت و برترى ندارد جز به واسطه تقوا و پاكدامنى. سخن از مقام و مرتبه زن است در گذشتههاى بسيار دور. در هزارههاى پيشين، زنِ ساكن نجد و فلات ايران، يا زنِ عصرِ ماقبل تاريخ، پيش از ورود آرياها، حتى در ده هزار سال پيش از ميلاد مسيح، با توانايىهايى كه در مسائل اقتصادى، خانوادگى، اجتماعى و دينى دارد، همواره با مردان و يكسان با آنان، از مواهب طبيعت خداداد بهرهمند بوده است. او كشفكننده آتش است، نخست اوست كه با جستجو در دشت و كوه مىتواند ريشههاى خوردنى گياهان و ميوهها را پيدا كند، گياهان و دانههاى آنها را شناسايى كند و از فصل
رويش و رشد گياهان مختلف آگاه شود. اين زن است كه در اطراف زمينهاى رسوبى خيمههاى محل سكونت خود و افراد قبيلهاش، نخستين تلاشها و مساعى را در باب كشاورزى به عمل مىآورد. در دوره نئوليتيك يا نوسنگى، زن سازماندهنده امور توليد و ادارهكننده كارهاى قبيله و خانه است. او به مقام روحانيت مىرسد و واحد خانواده به او تعلق دارد. در جامعه مادرسالار ماقبل تاريخ نجد ايران، طايفه تا آنجا گسترش پيدا مىكند كه به دودمان مادر وابسته باشد.(2)
اين شوهر است كه وارد خانواده زن مىشود. زن در امر چارهانديشى براى رفع مشكلات، موجودى نيرومند بوده است. ساعات درازى را به انجام كارهاى دشوار مىپرداخته و حتى در راه حفظ جان فرزندان قبيلهاش، تا سر حد مرگ با متجاوزين مىجنگيده و مقاومت مىكرده است. زن علاوه بر آوردن فرزند، توزيعكننده غذاى افراد قبيله و خانواده است. او نظمدهنده قبيله خود است و مىتواند داور و فرمانروا هم باشد.
در اوايل هزاره سوم پيش از ميلاد در نجد ايران زن مىتواند فرمانده جنگجويان قبيلهاش باشد كه از آن جمله مىتوانيم به طايفه گوتى در دره كوههاى كردستان اشاره كنيم. تا عصر پدرشاهى، زن عنصر برتر و سازنده تمدن و فرهنگ اجتماعى بشر است. انديشه و ابتكار زن بود كه در مواقع بارانهاى سيلآسا و آفتاب سوزان، منزلگاه و سرپناه مىساخت و مسئوليت نگهدارى نوزاد و كودك او را به انجام اين مهم وا مىداشت. افروخته نگه داشتن آتش اجاق، جمعآورى غذا و دباغى پوست جانوران، به عهده زن بوده است و برخى احتمال مىدهند كه سخن گفتن و ابداع واژگان براى انتقال مفاهيم مجرد، به وسيله زنان پايهگذارى شده است، چون زنان به سخن گفتن با كودكان و ايجاد ارتباط با افراد قبايل ديگر، نياز بيشترى داشتند. از همين روست كه در تمام فرهنگها و زبانها، زبان گفتگو را زبان مادرى مىگويند. در آن هنگام كه مرد در قرنهاى متمادى به طور دائم، با روشهاى كهن و ابتدايى خود به شكار حيوانات اشتغال داشت، زن هنرهاى خانگى بسيارى را ايجاد كرد.
فنون ريسندگى، پارچهبافى، دوخت و دوز و سبدبافى را زن به وجود آورد. در اواخر هزاره چهارم قبل از ميلاد، زن فن سفالگرى و ساختن ظروف و كوزهها را به ارمغان مىآورد. هر چند كه اطلاعات محققان در باره دين بوميان ساكن نجد ايران، پيش از آمدن آرياها، بسيار ناچيز است، با اين حال كشفيات باستانشناسى نشان مىدهد كه در ميان اين قبايل ماقبل تاريخ، تعداد زيادى از پيكركهاى كوچك متعلق به الههها را يافتهاند و همين كشفيات به باستانشناسان اجازه مىدهد كه بگويند انسانهاى ساكن نجد ايران در هزارههاى نخستين پيش از ميلاد چه اعتقادات و باورهايى داشتهاند.
زن بومى ساكن نجد ايران و عيلام بينالنهرين، نه تنها در زمين، بلكه در آسمان هم قدرت داشته است. مجسمه الههها بر فراز بلندترين عبادتگاهها بوده است. بر خلاف برخى از مصريان باستان كه مىپنداشتند منشأ حيات، مذكر است بوميان فلات ايران، منبع زندگانى را مؤنث مىدانستند.(3)
در نجد ايران، قوام يك طايفه به زن بودن است و در نتيجه، انديشه، عاطفه، تدبير و فكر او براى اقتصاد و سياست بسيار تعيينكننده و حائز اهميت بوده است. بررسى حكاكىها و حجارى صخرهها و نقاشىهاى روى ديوارها و پيكرههاى كشفشده از عصر پارينه سنگى، باستانشناسان را به اين نتيجه مىرساند كه نقش و اهميت زنان، محورى و مركزى بوده است و نقش مردان در آن دوران، حاشيهاى؛ و زمانى اين نتيجه گرفته شد كه ديرينهشناسان، سمبلهاى زنانه را در نقاط مركزى غارها و سمبلهاى مردانه را در نقاط پيرامونى غارها يافتند.
در بخش ديگرى از سرزمين ايران، در هزاره سوم پيش از ميلاد در منطقه عيلام بينالنهرين، نيز نظام مادرسالارى حاكم بوده است. در اين منطقه نيز الههها در رأس خدايان عيلام پرستش مىشدهاند. از جمله الهه شهر شوش، مركز عيلام و الههاى ديگر در كوههاى شرقى انشان و الهه ديگرى كه پرستشگاه او در نزديكى بوشهر كنونى بوده است. به جز الههها، فرشتگان مؤنث ديگرى نيز در ايلام وجود داشته است از جمله الهه پيروزى. در ميان طبقه كاهنان كه نفوذ زيادى در دربار داشتهاند، كاهنههايى نيز بودند كه دختران معبد ناميده مىشدند. قوانين اجتماعى حاكم بر عيلام، در هزارههاى دوم و سوم قبل از ميلاد نشان مىدهد كه زنان مىتوانند به عنوان شاهد در دادگاه حضور يابند(4) و گاه آنها تنها وارث هستند و در اسناد واگذارى اموال علاوه بر مردان، نام زنان نيز به چشم مىخورد.
زن در اقوام هند و اروپايى(5) باستان
زن در نزد اقوام هند و اروپايى باستان نيز موقعيت برترى دارد، به ويژه در زمانهايى كه
اقتصاد كشاورزى بر آن جوامع حاكم است. جوامع هند و اروپايى هم، مادرسالار هستند و معتقدند كه نسل از طريق مادر بقا مىيابد. در آسياى غربى به آثارى از جوامع مادرسالار برمىخوريم. علاوه بر نجد ايران، تا حدود سند و همچنين تا آسياى صغير و در بخشهايى از مصر، نظام مادرسالارى، نظام مشتركِ حاكم بين همه جوامع نامبرده است.
از مشخصات بارز فرهنگ هند و اروپاييان بسيار كهن در هزاره چهارم قبل از ميلاد مسيح كه در سرزمين گستردهاى كه بين رودخانه ينىسئى تا شمال غربى درياى سياه امتداد دارد، حتى نشانهايى از زنسالاربودن مىتوان يافت. در گورهايى كه از آنها كشف شده، صورت زنها به سمت مشرق و صورت مردها به سمت مغرب بوده است. واژه «زن» به معنى «زادن» و واژه مرد به معناى «مردن» بوده است.(6)
زن به عنوان عنصر زاينده، با طلوع خورشيد مناسبت پيدا مىكند و مرد به عنوان عنصرى كه نقش او در زادن نامعلوم است و با مرگ خود نابود مىشود، روى به سويى دارد كه خورشيد در آن غروب مىكند. پس در جوامع هند و اروپايى نيز در 4000 سال پيش از ميلاد مسيح، تبار از راه مادر حفظ مىشده است.
زوال عصر مادرشاهى
اين مهاجرتهاى عظيم و نفوذ آنها در مناطق كوچ، ناگهانى و يك باره نبود و بلكه تدريجى بوده و طى چندين قرن به طول انجاميده است. دين آرياهاى باستان، پرستش قواى طبيعت بوده است. از خدايان محبوب و مورد علاقه آرياها، پيش از آمدن اشو زرتشت، مهر (ميثره يا ميترا) بوده است. پرستش ميترا مورد علاقه شبانان و جنگاوران بود. او ربالنوع جنگ و ضامن عهد و پيمان بين قبايل بود. اين قبايل پرستش مهر را با زندگى قبيلهاى، گلهدارى و چوپانى بيشتر سازگار مىدانستند و قربانىهاى خونينِ چهارپايان، به ويژه اسب و خوردن مايعات سكرآور و مدهوشكننده و انجام اعمال
جادوگرى در ميان كاهنان و مغان آريايى كه رؤساى روحانى اين قبايل بودند، بسيار رواج داشت. كاهنان و جادوگران مانع تحول زندگى آرياها به شرايط جديد بودند و به همين دليل هم اين قبايل بر اثر نداشتن زمين، دائما در حال نزاع بودند.(7)
اشو زرتشت
بنا بر تعليمات زرتشت، پرداختن به كشاورزى و پاكيزه نگهداشتن آب و خاك و آباد كردن زمين در اين آئين، امرى بسيار پسنديده بود و اهورا مزدا به آن فرمان مىداد. اما تعاليم زرتشت و عقايد او با مخالفت مغان (كاهنان و جادوگران) روبهرو شد. زرتشت براى گسترش و تبليغ عقايد خود به نزد يكى از اميران محلى شرق به نام «كى گشتاسب» رفت و دعوت خود را به او عرضه كرد. نخست گشتاسب تحت تأثير بدگويى مغان، از پذيرش آئين او سر باز زد اما سرانجام با ديدن معجزهاى از او (شفابخشيدن اسب گشتاسب) خود و همسرش هوتوس و پسرش اسفنديار و ساير اعضاى خانواده و سپاهيان به او ايمان آوردند.(9)
در حدود هزار سال پيش از ميلاد مسيح كه شاخه ايرانى اقوام هند و اروپايى براى گريختن از سرما و يخبندانهاى طولانى دشتهاى اوراسى (جنوب روسيه) و يافتن مناطقِ حاصلخيزتر براى سكونت و مأوا، به نجد ايران سرازير و در آنجا مستقر مىشوند با فرهنگ و تمدن سكنه بومى نجد ايران و تمدن عيلام در دشت بينالنهرين آشنا مىشوند. همان طور كه قبلاً اشاره شد، زندگى و اقتصاد اقوام اخيرالذكر نيز بر مبناى
كشاورزى بوده است. بر اثر همنشينى و مجاورت با ساكنان بومى فلات ايران، تجديد نظر و تعديل بيشترى در زندگى و باورهاى آرياها پس از مهاجرت به وجود آمد. چنانچه اعتقاد به فرشته مؤنث موكل بر آبها (آناهيتا) در آئين زردشتى رواج مىيابد.
امشاسپندان و ايزد بانوان مؤنث در انگارههاى زرتشتى
زن در نامه مقدس اوستا
«اهورا مزدا، روان را به كالبد نخستين زن و مرد، مشى و مشيانه بدميد و آنها جاندار شدند و به آنها گفت شما تخمه بشر هستيد، شما پدر و مادر جهانيد، به شما موهبت كاملانديشى بخشيدهام، پس نيك بگوييد، كار نيك كنيد و ديوان و خدايان دروغين را نستاييد.»(11)
و در بخش گاهان از يَسناى اوستا، زرتشت مىسرايد:
«اى مزدا اهورا! به درستى مىگويم، هر كس چه مرد، چه زن، در پرتو انديشه نيك، بورزد آنچه را كه تو بهترين كار شناختهاى، از پاداش فرشته موكل بر راستى و عدل و نيز از شهريارى مينوى (آن جهانى آسمانى) برخوردار خواهد شد.»(12)
و در ارداويرافنامه چنين مىخوانيم:
«پس ديدم روان مردى و زنى كه زبانشان را بريده بودند. پرسيدم اين تنها چه گناهى كردند كه روان آنها چنين پاد افره گران را تحمل مىكند؟ سروش اهلا (پارسا) و ايزد آذر گفتند اين روان آن مرد و زن دِروُنَد (پليد) و بد كُنش است كه در ميان زندگان، سخن دروغ و ناراست، بسيار گفتند.»(13)
نمونههايى كه ذكر شد، شواهدى بود بر تساوى مقام زن و مرد در انگارههاى كيشِ زرتشتى.
مشاركت زن در امور اقتصادى در عصر هخامنشى
و اين نشاندهنده آن است كه زنان نيز مانند مردان در كارهاى اجتماعى و اقتصادى شركت دارند.(14)
بايد اذعان كنيم كه در سراسر تاريخ ايران پيش از اسلام، زن همواره به سايه تاريكِ تاريخ رانده شده است. در عهد هخامنشى و در عصر پارتيان اشكانى، گاه ما شاهدختى را مىبينيم كه لَختى سيماى مظلومانه خود را نشان مىدهد تنها براى اينكه «وجهالمصالحه» دو دشمن قرار بگيرد و به ازدواجى اجبارى با دشمن تن در بدهد. در زمان پارتيان اشكانى مقام زن تنزل پيدا مىكند و زنان در قسمت اندورنىِ خانههاى نجباى پارتى زندگى مىكنند كه با قسمت بيرونى تفاوت داشت. به طور كلى، مقام زن در نزد پارتيان، پستتر از مقام زن در نزد پارسها و مادها مىباشد.(15)
در باره مقام زن در عهد ساسانيان، ما با نظرات متفاوتى مواجه مىشويم و اين تضاد از آنجا ناشى مىشود كه در گذر زمانه، به تدريج تحولات و تغييرات كلى و ريشهاى در تمام شؤون زندگى اجتماعى و خانوادگى و اقتصادى دوره ساسانى صورت مىگيرد. بارتلومه، شرقشناس آلمانى مىگويد: در عهد عتيق و قديمىتر ساسانى، زن شخصيت حقوقى ندارد و به هيچ وجه صاحب حق به شمار نمىرود و جزو اشياء به شمار مىآيد. به عنوان نمونه چيزى به نام «ازدواج استقراضى» وجود داشته است كه به موجب آن مرد مىتوانست زن خود را حتى بدون رضايت زن، مجددا به مرد ديگرى شوهر بدهد.(16)
بنا بر قوانين عهد عتيق ساسانى، زن اشرافى و زن غير اشرافى از هر حيث تحت حكومت و قيمومت مرد است. تعاليم دختران، فقط به خانهدارى محدود مىشد. زن در عهد عتيق ساسانى، برده و تسليم «كَذَگ خُوَداى» يا رئيس خانوار است. او به هيچ وجه حق معامله يا داد و ستد تجارى و اقتصادى را ندارد. در سنتهاى عهد عتيق، داشتن پسر، وسيله سعادت دنيوى و اخروى را فراهم مىسازد، ولى داشتن دختر هيچ اهميت و فضيلتى ندارد. اگر كسى پسرى نداشت، براى او بسيار مشكل بود كه بتواند از پل چينوَت عبور كند پس بايد لااقل براى خود پسرخواندهاى انتخاب كند. در سنت عهد عتيق ساسانى، حتى تمام اعمال نيكوى زن به حساب شوهر نوشته مىشود. اما بعدها در عهد جديد ساسانى، زن داراى حقوق مسلّمى شد كه تا حدودى قوانين عهد عتيق را منسوخ و تعديل كرد. زن در عهد جديد ساسانى به موجب يك سند قانونى مىتواند در اموال مرد شريك باشد.(17)
ازدواج به وسيله يك واسطه، صورت مىگيرد، مهر تعيين مىگردد و آنگاه شوهر مبلغى را به زن مىپردازد. اگر بعدها معلوم مىشد كه زن عقيم است، شوهر مىتوانست مجددا آن پول را از او بگيرد. زن مىتوانست نسبت به طلاقى كه بدون رضايت او انجام شده، اعتراض داشته باشد، بدين صورت همه مالى را كه شوهر به او داده است، مىتوانست براى خودش نگه دارد.(18)
1ـ ازدواج پادشازن: دوشيزهاى با رضايت پدر و مادر به خانه شوهر مىرفت. اين خانم در منزل شوهر از همه امتيازات برخوردار بود و فرزندانى كه مىآورد، در اين جهان و آن جهان از آنِ خودش بود و شوهرِ چنين زنى حق نداشت بدون رضايت او زن ديگرى اختيار كند مگر در مواردى كه بر طبق شريعت زردشتى مجاز شناخته مىشد. البته معلوم نيست كه هر مرد، چند پادشازن مىتوانسته داشته باشد. ظاهرا تعدد زوجههاى مرد به نسبت استطاعت او بود و مردان كمبضاعت، بيش از يك زن نداشتهاند. مرد مىبايست مادامالعمر، پادشازن (كَذَگْ بانوگ) را نان دهد و از او نگهدارى نمايد و نفقه زن، جزو ديون مرد بوده است.
2ـ ازدواجِ اِوَگْزن: دخترى كه يگانه فرزند پدر و مادرش بود، وقتى شوهر مىكرد او را اِوَگْزن مىناميدند و نخستين پسر آن زن، به پدر و مادر آن زن تعلق مىگرفت و نام خانوادگى آن زن به اين فرزند پسر داده مىشد تا اجاق خانواده پدر دختر خاموش نشود.
3ـ ازدواج چَكَرْزن: اگر زن بيوه بعد از مرگ شوهرش، با مرد ديگرى ازدواج مىكرد، معتقد بود كه اين زن به چاكرى شوهر اول، به خانه شوهر دوم رفته است.
4ـ ازدواج خودسرزن: اگر دخترى، بدون اجازه پدر و مادر و يا قيّم، شوهر مىكرد، امتيازاتى را از دست مىداد و از پدر و مادر ارث نمىبرد مگر اينكه پس از مدتى، رضايت بعدى پدر و مادر را جلب كند و آنگاه به مرتبه پادشازن برسد.
5ـ ازدواج سَتَرْزن: اگر مردى زن نگرفته يا بدون فرزند مىمرد، خويشان وى به دوشيزهاى جهيزيه مىدادند و او را قبل از شوهر دادن به نكاح مرد متوفى در مىآوردند و شرط اين نكاح چنين بود كه آن دوشيزه و شوهر آينده او دستكم يكى از فرزندان خود را به نام مرد متوفى كنند.(19)
پوشش در عهد ايران باستان
از سرودههاى فردوسى در شاهنامه اين نتيجه به دست مىآيد كه از ابتداى تاريخ يعنى از دوران پادشاهى جمشيد و فريدون، زنان ايران «پوشيده روى» بودهاند چنان كه در گرفتار شدن دو خواهر جمشيد به دست ضحاك، مىگويد:
دو پاكيزه از خانه جَمِّشيد
برون آوريدند لرزان چو بيد
كه جمشيد را هر دو خواهر بُدَند
سرِ بانوان را چو افسر بدند
ز پوشيدهرويان يكى شهرناز
دگر ماهرويى به نام اَرنواز
به ايوان ضحاك بردندشان
بدان اژدها فَش سپردندشان
و نيز در پيامى كه منيژه به بيژن مىدهد آمده است:برون آوريدند لرزان چو بيد
كه جمشيد را هر دو خواهر بُدَند
سرِ بانوان را چو افسر بدند
ز پوشيدهرويان يكى شهرناز
دگر ماهرويى به نام اَرنواز
به ايوان ضحاك بردندشان
بدان اژدها فَش سپردندشان
به پرده درون دخت پوشيده روى
بجوشيد مهرش بر آن مهرجوى
پس نتيجه مىگيريم كه زن ايرانى از همان دوران باستان، پوشيدهرويى و حفظ حجاب را يك نوع وظيفه اخلاقى و سنتى خود مىداند.بجوشيد مهرش بر آن مهرجوى
سنت ملى ايران باستان، بر اين اساس استوار بوده كه زنها و مردهاى غير محرم با يكديگر اختلاط نداشته باشند. در تصوير يكى از قطعات فرش كشفشده در تپه پازيريك در دامنه كوه آلتائى 19 كيلومترى مرز مغولستان كه در سال 1328 خورشيدى در كاوشهاى باستانشناسى به وسيله هيئت علمى روسى به دست آمده دو خاورشناس (آقايان بارنت و داتسون)، رؤساى هيئت بريتانيايى مىنويسند: «نقش روى هر مربع صحنهاى است مشتمل بر تصوير دو ملكه كه چادر بر سر دارند و مراسم مذهبى را انجام مىدهند، اين گونه صحنهها بر روى نقوش مهرهاى پارسى عهد هخامنشى ديده شده است.»
در خصوص حجاب نكتههاى ديگرى نيز وجود دارد كه يادآورى آن لازم است:
به طورى كه از اوستا و كتابهاى ديگر دينى ايرانيان باستان و مندرجات آنها و نيز اندرزنامههاى دينى و اخلاقى گوناگونى كه وجود داشته، استنباط مىشود هر چند كه رعايت حجاب در هيچ يك از دورههاى ايران پيش از اسلام تكليف و دستور دينى نبوده است اما جامعه ايرانى از دورانهاى باستان، حفظ حجاب و «پوشيدهرويى» را يك نوع وظيفه اخلاقى و سنتى مىدانستهاند كه رعايت آن به تدريج جزو سنن ملى و وظيفه اخلاقى جا افتاده و پايدار مانده است.
علاوه بر اين سنت ملى، پايه زندگانى خانوادگى جامعه ايرانى، هميشه بر اين استوار بوده كه زنها با مردها آميزش نداشته باشند و طرز زندگى در خانهها هم به صورت بيرونى و اندرونى بوده است و اگر مىبينيم كه در شاهنامه اغلب نام «پسِ پرده» برده مىشود، بيشتر منظور همين بوده است:
پَسِپرده تو يكى دختر است
شنيدم كه تخت مرا درخور است(20)
در مجموع، حقوق زن در دوران پيش از اسلام، كارنامه درخشانى نداشته است. در ايران قبل از اسلام، تضاد و اختلاف طبقاتى وجود داشته و در زمان ساسانيان بر رعايت نظم و سيستم طبقاتى شديدا تأكيد مىشده است. مردم در جامعه ساسانى، به چهار طبقه روحانيان، جنگاوران، كشاورزان و پيشهوران تقسيم شده بودند و افراد هر طبقه ملزم بودند كه فقط با اعضاى طبقه خودشان ازدواج كنند. هر چند اكثريت تودههاى مردم، چه مرد و چه زن، هر دو بردهوار زندگى مىكنند و ستمكش و بينوا در آتش بيداد طبقاتى مىسوزند، اما باز هم اين زن است كه سهم بيشترى از نامرادىها، ناگوارىها و اسارتها را به دوش مىكشد. بعضى از مورخان سعى كردهاند كه سلطنت پوراندخت و آذرميدخت را در اواخر عهد ساسانى نشانى از جاه و مقام و منزلت زنان برشمارند، اما اكثر صاحبنظران، نابسامانى و مغشوش بودن وضعيت عامه زنان را مد نظر دارند.
در اسلام، پاداش الهى به زن و مرد مسلمان شايسته و نيكوكار، يكسان است
همانا مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان مؤمن و زنان مؤمن، مردان اهل طاعت و عبادت و زنان اهل طاعت و عبادت، مردان راستگو و زنان راستگوى، مردان صابر و زنان صبرپيشه، مردان خداترس و خاشع و زنان خداترس و خاشع، مردان مسكيننواز و زنان خيّر، مردان روزهدار و زنان روزهدار، مردان خوددار از تمايلات حرام و زنان باحفاظ و باعفت، مردانى كه بسيار ياد خدا مىكنند و زنانى كه بسيار ذكر خدا مىگويند، براى همه آنها، خداوند مغفرت و پاداش بزرگ، مهيا ساخته است.»
پىنوشت
1 ـ سوره حجرات، آيه 13.
2 ـ براى اطلاع بيشتر ر.ك ايران از آغاز تا اسلام، رومن گيرشمن، ترجمه دكتر محمد معين (تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 1372)، صص12 ـ 10.
3 ـ همان، صص31 ـ 30.
4 ـ تاريخ ايران باستان، دكتر محمود حريريان، دكتر صادق ملكشهميرزادى، دكتر ژاله آموزگار و نادر ميرسعيدى (تهران، سمت، 1377)، بخش تاريخ و تمدن ايلام باستان.
5 ـ يكى از قسمتهاى سهگانه نژاد سفيد (ايران باستان) آريائيان هند و ايران و سراسر اروپا كه بسيارى از جهانشناسان اصول زبان و تمدن آنها را يكى دانستهاند. (لغتنامه دهخدا)
6 ـ تاريخ ادبيات فارسى، دكتر توفيق سبحانى (تهران، انتشارات دانشگاه پيام نور)، ص10.
7 ـ تاريخ جامع اديان، جان ناس، ترجمه علىاصغر حكمت (تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1372)، صص456 ـ 450.
8 ـ همان، ص458.
9 ـ تاريخ اساطيرى ايران، دكتر ژاله آموزگار (تهران، سمت، 1374)، ص75.
10 ـ همان، ص17.
11 ـ پژوهشى در اساطير ايران، دكتر مهرداد بهار (تهران، توس، 1362)، ص138.
12 ـ اوستا، كهنترين سرودها و متنهاى ايرانى، دكتر جليل دوستخواه (تهران، مرواريد، 1374)، ص56.
13 ـ ارداويرافنامه (ارداويرازنامه) حرفنويسى، آوانويسى، ترجمه متن فارسى ميانه، واژهنامه، فيليپ ژينيو، ترجمه و تحقيق دكتر ژاله آموزگار.
(تهران، شركت انتشارات معين و انجمن ايرانشناسى فرانسه، 1372)، ص92.
14 ـ زن در ايران باستان، هدايتاللّه علوى (تهران، هيرمند، 1377)، ص12.
15 ـ همان، ص12.
16 ـ ايران در زمان ساسانيان، آرتور كريستن سن، ترجمه رشيد ياسمى (تهران، امير كبير، 1367)، ص353.
17 ـ همان، ص352.
18 ـ زن در ايران باستان، ص84.
19 ـ ايران در زمان ساسانيان، ص346.
20 ـ زن در ايران باستان، صص47 ـ 43.
مقالات مرتبط
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}